عصر قم - ad / جنگل های هیرکانی یکی از قدیمی ترین و ارزشمندترین اکوسیستم های جهان هستند؛ اکوسیستمی که قدمت آن به بیش از 40 میلیون سال می رسد و به عنوان میراث جهانی یونسکو شناخته شده است. اما این ثروت بی بدیل طبیعی در سال های اخیر با چالش بزرگی روبه رو شده: افزایش چشمگیر آتش سوزی ها.
خشکسالی های پیاپی، تغییرات اقلیمی، کاهش رطوبت خاک و متاسفانه خطای انسانی، از مهم ترین عواملی هستند که هر سال سطح بیشتری از این جنگل ها را طعمه شعله های آتش می کنند. هر آتش سوزی در هیرکانی تنها نابودی چند هکتار جنگل نیست؛ بلکه حذف زیستگاه گونه های ارزشمند، کاهش کیفیت هوا، افزایش فرسایش خاک و از بین رفتن ذخایر ژنتیکی کشور است.
چرا آتش سوزی جنگل های هیرکانی در سال‌های اخیر به یک بحران ملی تبدیل شده است؟
آتش‌سوزی جنگل الیت و دیگر بخش‌های جنگل‌های هیرکانی در سال‌های اخیر فقط یک حادثه محیط‌زیستی ساده نبود؛ بلکه به یک بحران ملی تبدیل شد، چون چند عامل مهم در کنار هم قرار گرفتند و شرایطی ساختند که این جنگل‌های میلیون‌ساله بیش از همیشه آسیب‌پذیر شوند. هیرکانی‌ها فقط یک منبع طبیعی نیستند؛ میراث طبیعی ایران هستند و هر بخش که از بین برود، دیگر قابل بازگشت نیست.
افزایش دما و تغییرات اقلیمی؛ جرقه‌ای که شعله را بزرگ می‌کند
در 5 تا 10 سال اخیر، دمای هوای شمال کشور به شکل محسوسی بالا رفته و الگوی بارش‌ها تغییر کرده است. جنگل‌هایی که همیشه مرطوب بودند، دوره‌های خشکی طولانی‌تری را تجربه می‌کنند. این شرایط، شعله‌ور شدن آتش‌سوزی جنگل الیت و سایر مناطق هیرکانی را بسیار آسان‌تر می‌کند.
کاهش نیرو و تجهیزات اطفای حریق
بخش قابل توجهی از جنگل‌های هیرکانی در مناطق صعب‌العبور قرار دارند. نبود بالگردهای کافی، تأخیر در اعزام نیرو و کمبود امکانات تخصصی باعث می‌شود بسیاری از آتش‌سوزی‌ها در همان ساعات ابتدایی مهار نشوند و به بحران تبدیل شوند.
دخالت‌های انسانی؛ مهم‌ترین عامل آتش‌سوزی‌ها
بیش از 90 درصد آتش‌سوزی‌ها در ایران منشأ انسانی دارند. در جنگل‌های هیرکانی این موضوع بیشتر به چشم می‌آید:
- رها کردن آتش توسط گردشگران
- سوزاندن بقایای کشاورزی
- تعمد و زمین‌خواری در برخی مناطق
ترکیب این عوامل، آتش‌سوزی جنگل‌های هیرکانی را از یک خطر طبیعی به یک تهدید مستمر تبدیل کرده است.
حساسیت اکولوژیکی جنگل‌های هیرکانی
این جنگل‌ها حدود 40 میلیون سال قدمت دارند و بخش‌هایی از آن‌ها در هیچ نقطه‌ی دیگر دنیا وجود ندارد. بنابراین هر آتش‌سوزی، از جمله آتش‌سوزی جنگل الیت، خسارتی است که به سادگی قابل ترمیم نیست.
طبیعت هیرکانی‌ها کند رشد است، بنابراین منطقه‌ای که آتش می‌گیرد ممکن است ده‌ها سال طول بکشد تا به پوشش مناسب برسد.
افزایش ساخت‌وسازها و فشار انسانی
در بخش‌هایی از شمال، جنگل‌ها به‌خاطر ویلاسازی، جاده‌سازی و طرح‌های توسعه فشار زیادی را تحمل می‌کنند. این فعالیت‌ها هم خطر آتش‌سوزی را بالا می‌برند و هم سرعت گسترش آن را بیشتر می‌کنند.
آتش‌سوزی جنگل الیت تنها نماد یک حقیقت مهم است: جنگل‌های هیرکانی وارد مرحله‌ای از آسیب‌پذیری شدید شده‌اند و اگر این روند ادامه پیدا کند، از دست دادن این میراث طبیعی به یک واقعیت تلخ تبدیل می‌شود.
آگاهی‌رسانی، مدیریت صحیح، آموزش عمومی و تجهیز تیم‌های اطفا حریق ، تنها راه جلوگیری از تبدیل شدن این بحران به یک فاجعه‌ی بزرگ‌تر است.
افزایش کم سابقه دما و خشکسالی؛ 4 عامل اصلی تشدید آتش سوزی‌ها
در سال های اخیر، افزایش کم سابقه دما و تداوم دوره های خشکسالی، شرایط جنگل های شمال کشور را به شدت تغییر داده است. همین تغییرات باعث شده آتش سوزی جنگل الیت و دیگر آتش سوزی های جنگل های هیرکانی بسیار سریع تر و گسترده تر از گذشته اتفاق بیفتند. چهار عامل اساسی در این روند نقش دارند که دانستن آن ها می تواند به درک بهتر بحران کمک کند.
کاهش رطوبت خاک و پوشش گیاهی
خشکسالی باعث شده خاک جنگل های هیرکانی رطوبت طبیعی خود را از دست بدهد. وقتی خاک خشک می شود، درختان و بوته ها نیز شکننده و مستعد شعله ور شدن می شوند. همین موضوع باعث می شود یک جرقه کوچک تبدیل به آتش گسترده شود.
افزایش دمای هوا فراتر از میانگین سال های گذشته
دمای هوا در استان های شمالی در بسیاری از روزهای سال بالاتر از میانگین بلندمدت ثبت شده است. این افزایش باعث می شود جنگل ها در گرم ترین ساعات روز به نقطه ای برسند که کوچک ترین خطا یا عامل انسانی می تواند آتش سوزی ایجاد کند. در بسیاری از آتش سوزی ها، از جمله آتش سوزی جنگل الیت، نقش این افزایش دما کاملا مشهود است.
خشک شدن چشمه ها، رودخانه ها و کاهش رطوبت طبیعی جنگل
بخش بزرگی از رطوبت جنگل های هیرکانی از هزاران چشمه و جریان های کوچک تامین می شود. اما خشکسالی های پی در پی باعث شده حجم زیادی از این منابع طبیعی خشک یا کم آب شوند. این کاهش رطوبت طبیعی، روند مهار آتش را نیز سخت تر می کند، چون جنگل دیگر آن موانع طبیعی را ندارد.
افزایش حجم برگ های خشک و مواد قابل اشتعال
خشکی هوا و کمبود بارش باعث می شود برگ های خشک، شاخه های افتاده و تنه های نیمه پوسیده افزایش پیدا کنند. این مواد، مثل سوخت آماده، فقط منتظر یک جرقه هستند. همین عامل باعث می شود حتی آتش های کوچک، در چند دقیقه به آتش سوزی های گسترده تبدیل شوند.
ترکیب خشکسالی شدید، افزایش کم سابقه دما، کاهش رطوبت طبیعی و تجمع مواد قابل اشتعال، شرایطی ایجاد کرده که جنگل های هیرکانی نسبت به گذشته بسیار آسیب پذیرتر شده اند. این وضعیت آتش سوزی جنگل الیت را از یک حادثه ساده به یک زنگ خطر جدی تبدیل می کند؛ هشداری برای اینکه محیط زیست ایران بیش از همیشه نیازمند توجه، مدیریت و پیشگیری است.
چرا مهار آتش سوزی جنگل بدون تجهیزات استاندارد تقریبا غیرممکن است؟
مهار آتش سوزی جنگل الیت و دیگر مناطق جنگل های هیرکانی بدون تجهیزات استاندارد تقریبا غیرممکن است، زیرا این جنگل ها پوشش گیاهی متراکم و زمین های صعب العبور دارند و دسترسی به کانون آتش با ابزارهای معمولی بسیار دشوار است. آتش در این جنگل ها به سرعت گسترش می یابد و بدون تانکرهای آب، تجهیزات کف و فوم، بالگردهای آبپاش و تجهیزات حفاظت فردی حرفه ای، تلاش برای مهار آن بی فایده و حتی خطرناک است. علاوه بر این، تأخیر در رسیدن به محل آتش می تواند باعث شود شعله ها گسترده شده و کنترل آن تقریبا غیرممکن شود. به همین دلیل، استفاده از تجهیزات استاندارد و نیروی آموزش دیده، شرط اصلی موفقیت در مهار آتش و حفاظت از جان نیروها و جنگل های با ارزش هیرکانی است.
نقش فوم آتش نشانی در کنترل سریع حریق های گسترده؛ آنچه کمتر گفته شده
یکی از ابزارهای کلیدی برای مهار آتش سوزی جنگل الیت و دیگر آتش سوزی های گسترده، فوم آتش نشانی است. این نوع فوم، برخلاف آب که صرفاً دما را کاهش می‌دهد، با ایجاد یک لایه پوششی روی مواد قابل اشتعال، جریان اکسیژن را محدود کرده و جلوی گسترش شعله‌ها را می‌گیرد. در جنگل های هیرکانی که آتش سرعت بالایی دارد و دسترسی برای نیروهای زمینی دشوار است، استفاده از فوم می‌تواند زمان مهار اولیه را به طور چشمگیری کاهش دهد.
شرکت هایی مانند ایمن شمس ماندگار، تولید کننده فوم آتش نشانی با کیفیت و مورد اعتماد نیروهای اطفا حریق، نقش مهمی در تأمین این ابزارها دارند. فوم آتش نشانی به خصوص در شرایطی موثر است که ترکیب برگ خشک، شاخه های پوسیده و پوشش گیاهی متراکم باعث شده شعله ها به سرعت پیشروی کنند. علاوه بر مهار سریع، این فوم از بازگشت شعله ها جلوگیری می‌کند و با کاهش دمای سطح مواد قابل اشتعال، خطر شعله‌ور شدن دوباره آتش را کاهش می‌دهد. نکته کمتر گفته شده این است که نوع فوم، غلظت و روش پاشش آن تعیین کننده موفقیت عملیات است؛ استفاده نادرست ممکن است اثر محدودکننده نداشته باشد یا حتی پراکندگی آتش را تشدید کند.
به طور خلاصه، فوم آتش نشانی یک ابزار علمی و عملیاتی ضروری برای کنترل انواع حریق است و کاربرد صحیح آن می‌تواند تفاوت بین مهار موفقیت آمیز و تبدیل شدن آتش به یک فاجعه ملی را رقم بزند.
چند اقدام ساده که می‌تواند از یک فاجعه زیست‌محیطی جلوگیری کند
آتش‌سوزی جنگل الیت و دیگر بخش‌های جنگل های هیرکانی نشان می‌دهد که پیشگیری می‌تواند به اندازه مهار آتش اهمیت داشته باشد. با رعایت چند اقدام ساده، هر فرد می‌تواند سهم خود را در حفاظت از این میراث طبیعی ایفا کند و از تبدیل یک حادثه به فاجعه زیست محیطی جلوگیری کند.
اولین قدم، توجه به روشن کردن آتش در طبیعت است. هرگونه آتش روشن کردن برای پیک نیک، سوزاندن زباله یا سایر فعالیت‌های انسانی باید با رعایت قوانین و فاصله امن از پوشش گیاهی انجام شود و پس از اتمام کاملاً خاموش گردد.
دومین اقدام، جمع‌آوری و دفع درست مواد قابل اشتعال است. شاخه‌های خشک، برگ‌ها و سایر بقایای گیاهی را نباید در مسیرهای جنگلی رها کرد، زیرا حتی یک جرقه کوچک می‌تواند باعث آتش‌سوزی گسترده شود.
سومین نکته، آگاهی‌رسانی و آموزش جامعه است. اطلاع‌رسانی درباره خطرات آتش‌سوزی، چگونگی پیشگیری و نحوه برخورد با آتش، می‌تواند تعداد حوادث را به شکل چشمگیری کاهش دهد.
چهارمین اقدام، همکاری با نیروهای امدادی و سازمان‌های محیط زیست است. گزارش سریع هرگونه دود یا آتش کوچک به سامانه‌های مربوطه، امکان مهار به موقع آتش را فراهم می‌کند و از گسترش آن جلوگیری می‌کند.
با رعایت این اقدامات ساده، هر فرد می‌تواند نقش مؤثری در حفظ جنگل های هیرکانی و جلوگیری از فاجعه‌های زیست محیطی ایفا کند. این رفتارها نه تنها به حفاظت از محیط زیست کمک می‌کند، بلکه امنیت و سلامت جامعه را نیز تضمین می‌کند.
چشم انداز پایانی
آتش‌سوزی جنگل الیت و دیگر مناطق جنگل های هیرکانی بیش از یک حادثه طبیعی ساده است؛ این اتفاق یک هشدار جدی برای حفاظت از میراث طبیعی ایران و ضرورت پیشگیری و مدیریت بحران است. افزایش دما و خشکسالی، دخالت‌های انسانی، فقدان تجهیزات استاندارد و سرعت بالای انتشار آتش، همگی جنگل‌ها را آسیب‌پذیرتر کرده‌اند و مهار آن‌ها را بدون برنامه و ابزار مناسب تقریبا غیرممکن می‌سازد. با این حال، اقدامات ساده‌ای مانند رعایت ایمنی در طبیعت، جمع‌آوری مواد قابل اشتعال، آموزش عمومی و همکاری با نیروهای امدادی می‌تواند از یک فاجعه زیست‌محیطی جلوگیری کند. همچنین استفاده علمی و دقیق از ابزارهای اطفای حریق، از جمله فوم آتش‌نشانی، نقش تعیین‌کننده‌ای در کنترل سریع شعله‌ها دارد. حفاظت از جنگل‌های هیرکانی مسئولیتی همگانی است و تنها با آگاهی، اقدام و همکاری می‌توان این میراث طبیعی ارزشمند را برای نسل‌های آینده حفظ کرد.