بزرگنمايي:
عصرقم- حجت الاسلام و المسلمین شکیبایی در گفت‌وگو با ایسنا در رابطه با
تاریخچه نگارش پنج البلاغه و میزان سندیت آن عنوان کرد: قرن چهارم هجری
قمری، قرن تولد نهج‌البلاغه بود که ابوالحسن، محمد بن حسین موسوی (359 -
406 مجری) معروف به سید رضی، این کتاب شریف را در سه بخش خطبه‌ها، نامه‌ها و
حکمت‌ها تنظیم و تولید کرد.
وی ادامه داد: سید رضی در مقدمه نهج‌البلاغه بیان کرده است:
امیرالمؤمنین (ع) در موضوعات و ابواب گوناگون کلماتی دارد و هرگاه انسان در
یک موضوع، کلمات آن حضرت را مطالعه می‌کند، هیچ شکی نمی‌کند که این سخنان
از کسی است که تمام عمر خودش را در همان موضوع سپری کرده است.
وی افزود: مثلاً وقتی در باب زهد و دنیا گریزی سخن می‌فرماید گویی هیچ
بهره‌ای از غیر زهد و عبادت ندارد، انگار تمام عمر خودش را مشغول زهد و
عبادت بوده است در حالی که این کلام شخصیتی است که در جنگ دلاوری می‌کند و
گردن‌های گردنکشان را می‌زند و پهلوانان را به خاک می‌کند و خون آنان را بر
زمین جاری می‌کند و درعین‌حال او زاهدترین انسان و صالح‌ترین افراد است.
این از خصلت‌ها و فضائل امیرالمؤمنین (ع) است که جمع بین اضداد کرده و صفات
متضاد را یکجا جمع نموده است.
چرا قرن چهارم؟!
کارشناس نهج البلاغه بیان کرد: قرن چهارم، قرن آغاز غیبت کبری است و
شیعیان با غیبت امام خود مواجه شدند به همین خاطر برای ایستادن روی پای خود
و حفظ مذهب، اقداماتی برای حفظ گنجینه‌های گران‌قدر و میراث‌های عظیم ائمه
طاهرین (ع) انجام دادند. حرکت شیعیان در این عصر به قدری چشمگیر بود که
قرن چهارم به قرن تألیف، ترجمه و تدوین کتب اسلامی مشهور شده است.
وی اظهار کرد: در این دوران حوزه‌های علمیه فراوانی در کشورهای اسلامی
تشکیل شد و علمای برای پرورش افراد مستعد و نشر علوم اهل‌بیت (ع) دست به
کار شدند. قرن چهارم شاهد تشکیل اولین حکومت شیعی در جهان اسلام بود. آل
بویه در سال 334 قمری بغداد را فتح کردند و علمای شیعه در بغداد با تمام
توان به فعالیت و نشر افکار تشیع پرداختند.
شکیبایی اضافه کرد: قرن چهارم دوران شکوفایی شعر و ادب شیعی هم بود و
سید رضی از جمله چهره‌های آشنا و برجسته قرن چهارم هجری است. در این قرن
کتابخانه‌ها رونق گرفت و تنها در کتابخانه سید مرتضی در بغداد 80 هزار کتاب
وجود داشت، کتابخانه دار الحکمه بغداد نیز 10 هزار نسخه خطی نفیس و هزاران
جلد کتاب دیگر داشت.
وی یادآور شد: آزادی شیعیان به حدی رسید که در تشییع جنازه شیخ مفید
(استاد سید رضی) حدود 80 هزار نفر شرکت کردند که این رقم در تاریخ آن روز
بی‌سابقه بود. در این شرایط زمینه کاملاً مساعدی برای سید رضی مهیا شده بود
تا دست به تألیف مهم‌ترین و ماندگارترین اثر شیعه پس از قرآن بزند.
سندیت نهج‌البلاغه
کارشناس نهج البلاغه تصریح کرد: سید رضی با نهایت حوصله و دقت از منابع
بسیار ارزشمندی که در اختیار داشت کتاب نھج البلاغه را جمع‌آوری کرد؛ سید
رضی در تألیف نهج‌البلاغه از کتابخانه شخصی خود، کتابخانه‌های بزرگ سید
مرتضی و دار الحکمه بغداد و دیگر کتابخانه‌های موجود استفاده کرده است،
گرچه سید رضی جز در مواردی اندک، نام منابع خود را در متن کتاب ذکر نکرده،
اما آنچه از منابع مورد استفاده او به دست آمده در کتب شرح نهج‌البلاغه
مفصلاً بیان شده است؛ از جمله منابع البیان، التبیین از جاحظ، المقتضب از
مجرد و...
وی عنوان کرد: اشکالی که از دیرباز به نهج‌البلاغه می‌کردند این بود که
سید رضی سندهای روایات خود را حذف کرده بنابراین، این کتاب از نظر علمی
اعتبار چندانی ندارد و تنها در حد یک کتاب ادبیات می‌توان از آن بهره برد.
با توجه به این اشکال، از قرن‌ها قبل، بزرگان علماء درصدد جمع‌آوری مصادر
نقل سید رضی بوده‌اند و خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار نهج‌البلاغه را از
منابعی قبل از سید رضی جمع‌آوری کرده‌اند.
شکیبایی ادامه داد: هم اکنون چندین جلد کتاب موجود است که تمام منقولات
سید رضی را با ذکر طرق گوناگون مسندا نقل کرده‌اند، در بعضی موارد نیز برای
یک خطبه ده‌ها سند و منبع آورده‌اند. تفصیل آن را می‌توان در کتب مصادر
نهج‌البلاغه مانند مصادر نهج البلاغة و أسانیده از سید عبد الزهراء حسینی،
مدارک نھج البلاغه از هادی کاشف الغطاء، مصادر نهج‌البلاغه از سید بقیه
الدین شهرستانی و...ملاحظه کرد.
وی افزود: در عصر معاصر ما هم به همت حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید صادق
موسوی، کتابی 8 جلدی، با عنوان تمام نهج‌البلاغه تألیف شده است که به تعبیر
این مولف، متن سخنان امیرالمؤمنین (ع) در نهج‌البلاغه از حالت مرسل بودن
خارج شده و دیگر منابعی هم که سید رضی، متونی از آن‌ها استخراج کرده است
نیز سنددار شده‌اند. برای این کتاب، به حدود 60 یا 70 کتابخانه مهم دنیا
رفته و از 800 عنوان منبع ارزشمند در این مجموعه بهره بردند و در کنار ذکر
منابع سلسله سند، تمام روایاتی که ذکرشده هم آمده است.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه نهج‌البلاغه دارای سه بخش اصلی است، بیان
کرد: بخش اول شامل 239 خطبه است که خطبه‌های 5، 67، 139 و تعداد اندکی
دیگر مربوط به قبل از حکومت و خطبه‌های 3، 12، 15، 16 و... در هنگام خلافت
است.
وی با اشاره به اینکه بخش دوم شامل 79 نامه است که تقریبا همه آن‌ها در
زمان خلافت حضرت نوشته‌اند، گفت: بخش سوم کلمات قصار یا قصار الحکم است که
480 کلمه را شامل می‌شود و از حیث موضوعات بسیار متنوع است.
شکیبایی با اشاره به تنوع موضوعات در نهج‌البلاغه اظهار کرد: خطبه‌ها
شامل موضوعاتی مانند اخلاق ( 8، 10، 20، 21 و...)، سیاسی و مدیریتی (
32،37،41 و...)، جامعه‌شناسی (1 ،32 و...)، آینده‌نگری (13،47، 98 و...)
است.
وی اضافه کرد: نامه‌ها نیز با عناوینی مانند اخلاق (3 ،22 ،47 و...)؛
نامه به دشمنان ( 6، 7، 10 و...)، نامه به فرمانداران و استانداران، به
فرماندهان نظامی و مسئولان بیت‌المال، خطاب به مردم و... است.
کارشناس نهج البلاغه یادآور شد: از زمانی که رهبر معظم انقلاب بحث جهاد
تبیین را متذکر شدند و بیان کردند که جهاد تبیین یک فریضه قطعی، فوری و
عینی است، ما هم با محوریت معارف نهج‌البلاغه به جهاد تبیین پرداختیم.
وی تصریح کرد: راهکارهای عدالت اقتصادی بر محور نهج‌البلاغه، شیوه‌های
انس با نهج‌البلاغه در اوقات فراغت، چگونگی استفاده از نهج‌البلاغه در
تبلیغ، علل پیدایش فتنه‌ها بر محور نھج البلاغه، ساحت آزادی انسان بر محور
نهج‌البلاغه، عوامل تغییرات اجتماعی بر محور نهج‌البلاغه و... از جمله
موضوعاتی هستند که در آن کار شده است.
وی در رابطه با شیوه‌های نشر نهج‌البلاغه گفت: شیوه‌های مختلفی برای نشر
معارف نھج البلاغه وجود دارد ولی ممتازترین آن شیوه‌ها را شاید بتوان به
دو شیوه پرمخاطب یعنی تبدیل معارف نهج‌البلاغه به رمان های جذاب و تبدیل به
فیلم و سریال دانست.
شکیبایی با اشاره به رمان های پرطرفدار و اثرگذاری مانند شیخ انصاری،
رمان کهکشان نیستی (درباره زندگی علامه قاضی طباطبایی) و نامیرا ادامه داد:
متاسفانه فعالیت در عرصه‌های هنری درباره سید رضی، معارف نهج‌البلاغه و
شخصیت‌های ممتازی که اطراف امیرالمؤمنین (ع) کم بوده است.
وی با بیان اینکه رمان بر محور نهج‌البلاغه می‌تواند گاهی به صورت
انفرادی مثل نامه 31 باشد و گاهی به صورت تلفیقی از چند خطبه و نامه صورت
بگیرد، افزود: تبدیل معارف نهج‌البلاغه به فیلم و سریال نیز یکی از روش‌های
تأثیرگذار است که در این امر محتوا آماده است.
وی اضافه کرد: سریال یوسف پیامبر که برگرفته از قرآن کریم و سوره یوسف
بود چقدر مردم را با زندگی حضرت یوسف آشنا کرد و مورد استقبال قرار گرفت،
حالا اگر چنین برنامه‌ای برای خطبه‌ها و نامه‌های نهج‌البلاغه انجام شود
خیلی تأثیرگذار و ماندگار خواهد شد.