عصر قم - خبرآنلاین / فلج اطفال (پولیومیلیت)، بیماری ویروسی که عمدتاً کودکان را فلج می‌کرد، قرن‌ها در سایه بود تا اینکه در قرن نوزدهم به یک همه‌گیری‌ وحشتناک تبدیل شد. این همه‌گیری طی سال 1916 در نیویورک 2000 کشته داشت. بدترین مورد هم در 1952 آمریکا بود؛ که 3145 نفر را به کام مرگ کشاند و 21269 فلج دائم بر جای گذاشت.
به مدد فعالیت آزمایشگاه‌های کوچک تا کمپین‌های جهانی، این بیماری که زمانی سالانه نیم میلیون نفر را می‌کشت یا فلج می‌کرد، حالا در آستانه ریشه‌کنی است.
کشف ویروس و گام‌های اولیه
در 1908، کارل لاندشتاینر، زیست‌شناس اتریشی، ویروس پولیو را شناسایی کرد، اما کشت آن دشوار بود. درمان‌های اولیه برای این بیماری، مثل سرم‌های آنتی‌بادی، گران و کم‌اثر بودند؛ از همین رو نیاز به نوعی پیشگیری فوری احساس می‌شد.
در 1949، جان اندرز، توماس ولر و فردریک رابینز روش کشت ویروس در بافت غیرعصبی را کشف کردند، که راه را برای تولید واکسن باز کرد و جایزه نوبل 1954 را برد.
واکسن سالک؛ امیدی برای کودکان
جوناس سالک، پزشک امریکایی، در دانشگاه پیتسبورگ واکسن غیرفعال (IPV) را در 1953 توسعه داد. این واکسن تزریقی با ویروس کشته‌شده، ایمنی لازم را برای افراد ایجاد می‌کرد. آزمایش میدانی این واکسن طی 1954-55 بر روی 1.8 میلیون کودک نشان داد که این درمان80-90 درصد محافظت ایجاد می‌کند. در 12 آوریل 1955، واکسن تأیید شد و موارد فلج اطفال در آمریکا از 58 هزار نفر (1952) به 161 نفر (1961) نزول پیدا کرد.

جوناس سالک، در حال تزریق واکسن به یک کودک واکسن سابین؛ راه‌حل جهانی
آلبرت سابین، ویروس‌شناس امریکایی، واکسن خوراکی (OPV) را در 1961 معرفی کرد. این واکسنِ حاصل از ویروس ضعیف‌شده، با خاصیت ایجاد ایمنی روده‌ای، روشی ارزان و آسان برای کمپین‌های واکسیناسیون انبوه بود. در همین راستا، چکسلواکی در 1960 با این واکسن فلج اطفال را حذف کرد و OPV به ابزار اصلی ریشه‌کنی این ویروس بدل شد.
کمپین جهانی و اتحاد برای ریشه‌کنی
در سال 1988، سازمان جهانی بهداشت ابتکار ریشه‌کنی جهانی پولیو (GPEI) را با هدف ریشه‌کنی تا سال 2000 راه‌اندازی کرد. کمپین GPEI، با همکاری سازمان جهانی بهداشت، یونیسف، مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های امریکا و بنیاد گیتس، 2.5 میلیارد کودک را ایمن کرد.
ویروس پولیو یا فلج اطفال در قاره امریکا طی سال 1994 ریشه‌کن شد. غرب اقیانوسیه در سال 2000 و اروپا نیز طی سال 2002 از این ویروس پاک شدند.

تاریخچه فلج اطفال در ایران - از اپیدمی تا کنترل
در ایران نیز تا اواسط قرن بیستم یک بیماری شایع و همه‌گیر بود که عمدتاً باعث فلج دائمی یا مرگ اطفال می‌شد. با آغاز برنامه‌های واکسیناسیون در دهه 1340 و استفاده از واکسن خوراکی پولیو (OPV) تولیدشده توسط مؤسسه رازی از سال 1351، موارد بیماری به‌تدریج کاهش یافت. از سال 1373، برنامه ایمن‌سازی تکمیلی خانه‌به‌خانه در سراسر کشور اجرا شد که پوشش واکسیناسیون را به نزدیک صد درصد رساند. آخرین مورد بومی فلج اطفال در ایران در سال 1376 گزارش شد و آخرین مورد وارداتی در سال 1379 (2000) در چابهار ثبت شد. از آن زمان، ایران به‌عنوان کشوری عاری از فلج اطفال شناخته می‌شود.
ایران با اجرای برنامه‌های منظم واکسیناسیون، موفقیت چشمگیری در کنترل فلج اطفال داشته است. چالش اصلی تاریخی، ورود ویروس از کشورهای همسایه به دلیل ترددهای مرزی و مهاجرت بوده است. نظارت مستمر و کمپین‌های سالانه از سال 1403 در مناطق پرخطر (سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان و غیره) این خطر را به حداقل رسانده است.

وضعیت فعلی جهانی
طبق آخرین آمار (تا اوت 2024)، فلج اطفال فقط در افغانستان و پاکستان، بومی است. آفریقا در 2020 تهی از فلج اطفال شد، اما شیوع‌های وارداتی (مثل مالاوی 2021) ادامه دارد. واکسن جدید nOPV2 (2021) هم به نوبه خود خطر نوع جهش‌یافته ویروس، که cVDPV نام دارد، را کم کرده است. مقاومت فرهنگی (مثل تحریم در نیجریه 2003-2008) و درگیری در افغانستان و پاکستان موانعی در راستای حذف کامل این ویروس محسوب می‌شوند.
اگرچه یونیسف سالانه 400 میلیون کودک را واکسینه می‌کند، اما ریشه‌کنی نیاز به یک همت گسترده‌تر دارد.