بزرگنمايي:

عصر قم - حوزه علمیه قم که در سال 1301 شمسی توسط آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی پایه‌گذاری شد، در طول یک قرن گذشته یکی از نهادهای تأثیرگذار در فضای دینی، فرهنگی و اجتماعی ایران بوده است. این حوزه علاوه بر رسالت اصلی خود یعنی تربیت علمای دینی، در عرصه‌های مختلفی همچون آموزش، خدمات اجتماعی، پاسخگویی به نیازهای جامعه و حتی بحران‌های ملی نیز حضوری محسوس داشته است.
در سال‌های اخیر، فعالیت‌های اجتماعی و جهادی طلاب و گروه‌های وابسته به حوزه، به‌ویژه در حوادثی نظیر سیل، زلزله و همه‌گیری کرونا، نشان داده که این نهاد مذهبی می‌تواند در میدان عمل نیز نقش‌آفرین باشد. از جمله این اقدامات می‌توان به توزیع بسته‌های معیشتی، فعالیت در بیمارستان‌ها، کمک‌رسانی در مناطق محروم و راه‌اندازی اردوهای جهادی اشاره کرد. این فعالیت‌ها نشان‌دهنده دغدغه‌مندی حوزه نسبت به مسائل روز جامعه است.
فعالیت‌های علمی حوزه در مواجهه با مسائل جدید
حوزه علمیه قم، در کنار وفاداری به سنت‌های علمی دیرینه خود در زمینه‌هایی مانند فقه، اصول و فلسفه، طی دهه‌های اخیر تلاش‌هایی نیز در راستای پاسخ‌گویی به نیازهای نوظهور جامعه انجام داده است. از جمله می‌توان به راه‌اندازی مراکز پژوهشی در موضوعاتی همچون اقتصاد اسلامی، حقوق عمومی، اخلاق زیستی، بانکداری اسلامی و حتی مطالعات فناوری‌های نوین اشاره کرد.
فعالیت‌های علمی حوزه
این تلاش‌ها نشانه‌ای از درک اهمیت تحول و روزآمدسازی آموزش‌های دینی است. مراکزی همچون پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مؤسسه امام خمینی (ره)، و مؤسسه آموزشی امام صادق (ع) از جمله نهادهایی هستند که در این زمینه فعالیت می‌کنند و کوشیده‌اند پیوند میان آموزه‌های دینی و مسائل معاصر را تقویت کنند. هرچند نقدهایی در خصوص نیاز به گسترش بیشتر حوزه یا افزایش تعامل با بدنه دانشگاهی کشور وجود دارد، اما اصل حرکت به سوی تلفیق دانش سنتی و دانش نوین، مسیری رو به جلو محسوب می‌شود.
مرجعیت دینی و کارکرد اجتماعی-سیاسی
مرجعیت دینی در ایران، به‌ویژه در قم، همواره در بزنگاه‌های حساس تاریخی نقشی مهم ایفا کرده است. از نقش‌آفرینی در نهضت ملی‌شدن صنعت نفت گرفته تا رهبری فکری انقلاب اسلامی و هدایت‌های دوران دفاع مقدس، جایگاه مرجعیت شیعه در هدایت جامعه ایرانی جایگاهی ریشه‌دار و مؤثر بوده است. حضور مراجع دینی در دفاع از منافع ملی، حفظ تمامیت ارضی کشور و دعوت به آرامش و انسجام اجتماعی، همواره در دوره‌های حساس تاریخی مشهود بوده است.
از سوی دیگر، نقش واسطه‌ای مرجعیت در برخی منازعات اجتماعی و توصیه به رعایت حقوق مردم و عدالت اجتماعی نیز مورد توجه جامعه قرار گرفته است. در سال‌های اخیر نیز در برخی مقاطع، شاهد مواضعی از سوی مراجع تقلید در زمینه حمایت از اقشار ضعیف یا تذکر نسبت به مسائل اقتصادی بوده‌ایم. این نوع مواضع نشان‌دهنده پیوند میان نهاد دین و نیازهای ملموس مردم است.
مشارکت طلاب در خدمات عام‌المنفعه
در سطح میدانی، طلاب و گروه‌های مردمی وابسته به حوزه، با حضور در طرح‌هایی نظیر اردوهای جهادی، خدماتی مانند ساخت مسکن برای نیازمندان، آموزش در مناطق کم‌برخوردار، و فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی در مناطق محروم را دنبال کرده‌اند. این اقدامات، که اغلب در کنار سایر گروه‌های جهادی دانشجویی و بسیجی انجام می‌شود، بخشی از دغدغه اجتماعی نسل جوان طلبه را به نمایش می‌گذارد.
مشارکت طلاب در خدمات عام‌المنفعه
برخی نهادهای حوزوی در قم نیز به‌صورت تخصصی در حوزه‌های اجتماعی و خیریه‌ای فعال‌اند. به‌عنوان مثال، مؤسسه‌هایی وجود دارند که در زمینه ازدواج آسان، حمایت از خانواده‌های نیازمند، مشاوره‌های دینی و روان‌شناختی، یا حتی امور حقوقی فعالیت می‌کنند. با این حال، یکی از زمینه‌های قابل توسعه، افزایش هم‌افزایی میان این نهادها برای رسیدن به یک شبکه اجتماعی منسجم‌تر است.
ظرفیت‌های حوزه در انسجام ملی و فرهنگی
حوزه علمیه قم با برخورداری از مراجع تأثیرگذار و شبکه گسترده طلاب در سراسر کشور، ظرفیتی بالقوه برای تقویت انسجام ملی، مقابله با آسیب‌های اجتماعی و افزایش آگاهی دینی جامعه دارد. این نهاد می‌تواند به‌ویژه در شرایطی که جامعه با چالش‌هایی همچون شکاف‌های اقتصادی یا فرهنگی مواجه است، نقشی ایفا کند که فراتر از تبیین احکام شرعی باشد.
در این زمینه، برخی اقدامات حوزه برای مقابله با شبهات اعتقادی، تقویت نهاد خانواده، ترویج سبک زندگی اسلامی، و ارتقاء سواد رسانه‌ای نیز در حال گسترش است. مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی، نمونه‌ای از تلاش‌هایی است که در پاسخ به نیاز نسل جدید طراحی شده و می‌تواند در کاهش خلأهای فرهنگی و فکری مؤثر باشد.
در مجموع، حوزه علمیه قم در کنار وظیفه اصلی خود در آموزش و تربیت علما، به‌تدریج نقشی اجتماعی نیز بر عهده گرفته است. تلاش‌های طلاب در بحران‌های ملی، گسترش مراکز علمی با رویکرد حل مسائل نوپدید، و فعالیت‌های خیریه‌ای در مناطق کم‌برخوردار، نمونه‌هایی از این رویکرد است. هرچند چالش‌هایی مانند لزوم انسجام بیشتر فعالیت‌ها یا افزایش تعامل بین‌نهادی همچنان وجود دارد، اما جهت‌گیری کلی حوزه به سوی ایفای نقش فعال‌تر در جامعه قابل توجه است.
اگر این مسیر با برنامه‌ریزی دقیق‌تر و همراهی نهادهای علمی، مدنی و حاکمیتی ادامه یابد، می‌توان امیدوار بود که حوزه علمیه قم در آینده نیز یکی از بازیگران مهم در زمینه توسعه اجتماعی و فرهنگی کشور باقی بماند.