بزرگنمايي:
عصر قم - قدم زدن در کوچه پس کوچه‌های شهر قم، تاریخی کهن را در ذهن هر رهگذری تداعی می‌کند؛ بناهایی که نشان از قدمت بالای این شهر کویری دارد.
به گزارش خبرگزاری ایمنا از قم، شهر قم با پیشینه بیش از هفت‌هزارساله، تاریخ پرفرازونشیبی تا امروز طی کرده و دوره‌های آبادانی و ویرانی متعددی داشته است. روایت می‌شود در دوره ساسانی این شهر از هفت دیه نزدیک به هم تشکیل‌شده بود که بهرام گور در گذر بر آن آتشکده‌ای در آن بنا نهاد.
پس از آمدن اسلام به قم در سال 23 هجری قمری و هجرت حضرت معصومه، این شهر تاریخ جدیدی را آغاز کرد. در این دوره هم شهر قم روزگارانی در ویرانی داشته و بعدها به آبادانی گرویده است. گفته می‌شود دوران ایلخانی، صفویه و قاجار بیشترین توجه به شهر قم به‌واسطه حضور حضرت معصومه و دیگر امامزادگان از نسل امام موسی بن جعفر به شهر قم شده است.
شهر قم یک‌بار در دوره ایلخانی موردتوجه بوده و بار دیگر پس از ویرانی‌های حمله مغول در دوره صفوی باز به مرکز توجه تبدیل‌شده است. در آن زمان بسیاری از شاهان و شاهزادگان در جوار آرامگاه فاطمه معصومه دفن شده و بناهای فاخر بسیاری به‌واسطه آمدوشد افراد برجسته کشور در این شهر ساخته شد.
حمله افغان‌ها دوره دیگری از ویرانی را در قم رقم زد که بار دیگر و در دوران فتحعلی شاه قاجار، این شهر رو به آبادی رفت. بسیاری از آثار و بناهای تاریخی شهر قم مربوط به همین دوره است.
شهر قم در دوران قاجار به 11 محله تقسیم می‌شد که محله آستانه، عشقعلی، الوندیه، چهارمردان، سیدان، موسویان، دولت‌خانه، باغ پنبه، عربستان، مسجد جامع، میان شهر و سنگ بند اسامی این محلات است.
نشانه‌های دوران جدید توسعه قم را می‌توان از سال 1307 جست‌وجو کرد. در آن زمان گورستان وسیعی که در ضلع شمالی حرم مطهر قرار داشت، تسطیح شده و خیابان‌هایی در آن ایجاد شد. همچنین باغی در این محدوده احداث شد. احداث خیابان آذر ازجمله اتفاقات این دوران بود که خیابان ارم را به راه شوسه قم اصفهان متصل می‌کرد و اهمیت این مسیر موجب شکل‌گیری بناهای فاخری در اطراف آن شد. گفته می‌شود شهر قم که از حمله مغول، افغان‌ها و … جان سالم به دربرده بود، در اوج دوران شکوفایی شهرسازی خود با سیلی مهیب در سال 1313 مواجه شد که هزار خانه را ویران کرد.
خانه قمی؛ میراثی از دل کویر خانه‌های تاریخی قم هرچند شاید مانند خانه‌های تاریخی شیراز یا اصفهان پرزرق‌وبرق و پرنقش‌ونگار نباشند اما از زیباترین و حکیمانه‌ترین معماری خانه‌های ایرانی بهره‌مند بوده و به‌خوبی جلوه‌گر قناعت، مردم‌داری، خانواده‌دوستی، نجابت و اصالت مردم کویر هستند.
هماهنگی معماری خانه‌های قم با اقلیم سخت و خشن این شهر که زمستان‌هایی سرد و تابستان‌هایی بسیار گرم داشته، لطافتی نسیم گونه برای این خانه‌ها رقم‌زده است. جهت‌گیری مناسب اقلیم و نوع تابش اشعه آفتاب، سایه گیری خانه، استفاده درست و به‌جا از درختان و حوض آبی که فضای خانه را با لطافت و معنویت پیوند میزند، از ویژگی‌های خانه‌های تاریخی شهر قم است.
حیاط‌های عمیق با باغچه‌های سرسبز، بهره‌گیری از فضای نیمه‌باز ایوان، به‌کارگیری بادگیر برای گذر از سختی تابستان و مصالح به‌کاررفته در خانه‌های شهر قم همگی در مسیر سازگاری با اقلیم و بوم این شهر هستند.
شاید امروز بسیاری از جوانانی که در شهر قم زندگی می‌کنند یا زائرانی که برای زیارت به شهر می‌آیند، خانه‌های تاریخی این شهر را ندیده باشند اما اندک خانه‌های به‌جامانده از ماشین بی‌رحم توسعه در شهر قم می‌تواند الگوی خوبی برای تبلور مفاهیمی چون حکمت، مردم‌داری و قناعت در معماری باشد. شاید برخی ویژگی‌ها در تمام خانه‌ها مشترک باشند اما هر خانه داستانی خاص دارد که دانستن آن مسئولیت ما را برای حفظ این میراث ارزشمند و گران‌بها سنگین‌تر می‌کند.
خانه‌ای برای مدیریت سیاسی مذهبی تشیع در دل خیابان چهار مردان و در کوچه تکیه آقا سید حسن، خانه‌ای ساده و قدیمی وجود دارد که کتیبه خشتی سردر آن مربوط به سال 1312 هجری قمری است. این خانه با مساحت هزار و 200 متر یک ورودی زیبا با سردری کوتاه و کتیبه کاشی‌کاری و آجربری دارد. بعد از ورودی هشتی کوچکی قرارگرفته که از سمت چپ به بخش اندرونی و از طریق راهرویی بلند به حیاط بیرونی مرتبط می‌شود.
این خانه دو حیاط اندرونی و بیرون دارد که ایوان حیاط اندرونی با گچ‌بری‌ها و سرستون‌های زیبای سنگی تزیین‌شده که در کنار درب‌های چوبی با سردرهای حکاکی شده، جلوه خاصی به این بنا بخشیده است.
خانه آیت‌الله بروجردی در مجموع هفت اتاق دارد که چهار اتاق در بخش اندرونی قرارگرفته‌اند. اتاق وسط سه در و دو اتاق اطراف دو در دارند. بزرگ‌ترین اتاق که پنج‌دری است در جبهه شرقی حیاط قرار گرفت و دسترسی نزدیک‌تری به ورودی و هشتی خانه دارد. مراجعه به تصاویر تاریخی نشاط می‌دهد این خانه همواره محل آمدوشد اقشار مختلف از ملیت‌های متفاوت برای دیدار با مرجع تقلید بزرگ شیعیان بوده است.
قدم‌به‌قدم با تاریخ تشیع در همان کوچه تکیه آقا سید حسن، قدری از خانه تاریخی آیت‌الله بروجردی که فاصله بگیری، به سردر آجرکاری و درب چوبی زیبایی خواهی رسید که خانه آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مربوط به اواخر دوره قاجار است. این خانه دارای سه ورودی بوده که دو ورودی در بخش جنوبی و یک ورودی در بخش غرب خانه قرار دارد. ورودی اصلی در بخش جنوبی واقع‌شده و با راهرویی کوتاه با دو پله به حیاط مرکزی می‌رسد. خانه دارای دو حیاط اصلی است که درگذشته باغچه‌های کوچک و درختان سرسبز داشته است. این خانه با مساحت 480 مترمربعی، دو ایوان و 10 اتاق دارد. سه اتاق در جبهه شرقی حیاط مرکزی قرارگرفته‌اند که اتاق میانی بادگیری برای فرار از گرمای طاقت‌فرسای تابستان قم دارد.
خانه‌ای زیبا در قلب بافت زنده شهر قم خانه روحانی منسوب به آیت‌الله سید صادق روحانی درگذر قلعه قرارگرفته و مربوط به دوره قاجار است. این خانه به دلیل برگزاری مراسم عزاداری هنوز هم‌محلی برای رفت‌وآمد مردم است. این خانه ورودی زیبایی دارد که با دو پیر نشین متمایز شده و از طریق دالانی به حیاط کوچک بیرونی می‌رسد که محل ملاقات‌های آیت الله روحانی بوده و پس از آن حیاط اندرونی قرارگرفته که محل زندگی خانواده به شمار می‌رفته است. حیاط هشت‌ضلعی بیرونی به‌وسیله یک درب به حیاط اندرونی متصل می‌شود که در سطح پایین‌تری قرارگرفته و آب‌وهوای مطلوب‌تری نسبت به حیاط بیرونی دارد.
این خانه با بادگیر بزرگ و زیبایش شناخته می‌شود که در اتاق شاه‌نشین تابستانه و در حیاط اندرونی واقع‌شده است. این بادگیر اتاق پنج‌دری اصلی را در گرمای تابستان با خنکای نسیمی مطبوع، می‌نوازد. ایوان با آجرکاری ساده‌ای تزیین‌شده و درب اصلی با پنجره‌های بی‌شمار، جلوه‌ای زیبا دارد.
ایوان شرقی هم با تزئیناتی که حاصل دست استادکارهای عصر قاجار است، اتاقی پنج‌دری را از حیاط بیرونی جدا می‌کند. فضای شاه‌نشین میانی خانه با حیاط اندرونی از طریق یک فضای هشتی مرتبط شده است.
در جبهه جنوب غربی حیاط بیرونی داربستی فلزی دیده می‌شود که ایام محرم و صفر برای برگزاری مراسم عزاداری با چادر عزا پوشیده می‌شود.
خانه‌ای برای هنرمندان صنایع‌دستی خانه زند در کوچه 17 خیابان چهار مردان نیز از یادگاران اواخر عصر قاجار است که متشکل از دو خانه منسوب به حاج علی‌قلی خان زند و حاج محمدخان زند است. گفته می‌شود این دو تن از بازماندگان قاجار بوده و 130 سال پیش این دوخانه را درگذر قلعه بنا نهاده‌اند.
این خانه امروز از معدود خانه‌هایی است که کاربری مرتبط با پیشینه خود پیداکرده و برای رفت‌وآمد عموم قابل‌دسترس است.
ورودی خانه دو پیر نشین داشته و با یک هشتی به درب اصلی می‌رسد. حیاط مرکزی و با اتاق‌های پنج‌دری و سه‌دری در اطراف و حوضی بزرگ که با باغچه‌های زیبایی احاطه‌شده از دیگر ویژگی‌های این خانه است. عمارت حاج علی‌خان زند شامل سه بخش است. شاه‌نشین تابستانی با بادگیر منفرد که به زیرزمین راه دارد. شاه‌نشین زمستانی که مساحتی بزرگ‌تر دارد و چهار اتاق را به هم ارتباط داده است. حوض بزرگ و لاجوردی‌رنگ از ویژگی‌های این خانه است که در کنار سایه درختان نارون، زیبایی مجموعه را چند برابر کرده است. این خانه امروز موزه صنایع‌دستی شهر قم است که در فضای داخلی آن مجسمه‌هایی از مردمان قدیم قم در حال بافتن فرش و پارچه دیده می‌شود.
شکوه تاریخ در قلب قم خانه تاریخی شاکری ازجمله زیباترین خانه‌های تاریخی شهر قم محسوب می‌شود که در کوچه تکیه آقا سید حسن قرار گرفته است. این خانه در دوران قاجار ساخته و در دوران پهلوی اول مالکیت آن تغییر کرده است. مالک اصلی خانه حاج عسگر خان است که به نظر می‌رسد آن را در سال 1216 هجری قمری ساخته است.
ورودی خانه با اختلاف نسبت به دیگر خانه‌های تاریخی قم باشکوه‌تر است. وجود ایوانی در ورودی و چهارستون سنگی با تزئینات آجرکاری از ویژگی‌های این خانه است که در خانه دیگری در شهر قم نظیر ندارد. ورودی دارای هشتی کوچک و دو پیر نشین سنگی است که نشانه‌ای از سبک زندگی مردم پیشین به شمار می‌رود. آجر و کاشی‌کاری ورودی و نرده‌های چوبی ایوان، جلوه‌ای متفاوت و باشکوه به این خانه بخشیده است.
خانه شاکری دو حیاط دارد. حیاطی میانی و بزرگ‌تر که فضاهای اصلی خانه را در اطراف خود جای‌داده و حوض سنگی بزرگی در وسط آن قرار گرفته است. حیاط کوچک‌تر در گوشه جنوب غربی خانه قرارگرفته و تنها از یک‌سو به اتاق‌های شاه‌نشین خانه دسترسی دارد.
وجود ایوان مشرف به کوچه که راه دسترسی آن از هشتی خانه است، بزرگ‌ترین وجه تمایز این خانه با دیگر خانه‌های تاریخی شهر قم محسوب می‌شد. در تمام ایوان‌ها سرستون‌های سنگی با نقش‌های زیبایی دیده می‌شود که شکوه خانه را چند برابر کرده است. تزئینات زیر سقف که هنر دست معماران قدیم قم بوده و ذوق و سلیقه مالک را نشان می‌دهد از دیگر ویژگی‌های این خانه است. در بخش‌هایی از زیر سقف نقاشی‌های رنگ و روغن با طرح‌های اسلیمی به رنگ‌های طلایی و لاجوردی جلوه‌ای زیبا به خانه بخشیده است. اتاق‌های گوشواره ساده‌ترند اما آن‌ها هم زیبایی‌های مخصوص به خود را دارند.
ویرانی و آبادانی دوباره در مختصات یک‌خانه خانه‌های ایرانی و تاریخی شهر قم این روزها نسبت به ساختمان‌های مورد هجوم مدرنیته در اقلیت قرارگرفته‌اند و باید گفت اگر اندکی از این خانه‌ها حفظ شده‌اند به دلیل کارکرد مذهبی و به‌ویژه وقف شدن برای عزاداری بوده است. خانه تاریخی ضاد یکی از این خانه‌ها است که در ایام محرم و صفر برای عزای شهیدان کربلا سیاه‌پوش می‌شود و همین این خانه را در طول سال‌ها زنده نگه‌داشته است.
خانه تاریخی ضاد با 110 سال قدمت مربوط به مرحوم حاج محمدرضا ضاد است. این خانه یک‌بار در سال‌های جنگ تحمیلی بر اثر اصابت بمب از بین رفته اما دوباره بازسازی‌شده است. مراسم عزاداری و سینه‌زنی در این خانه در حیاط مرکزی برگزار می‌شود و 60 سال است که این مراسم تعطیل نشده است.
هرچند ورودی باشکوه خانه و تزئینات سردر به دلیل بمباران زمان جنگ تحمیلی از بین رفته اما فضای کلی خانه هنوز یادآور معماری حکیمانه مردم دیار کویر است. این خانه در حال حاضر یک حیاط دارد اما درگذشته مانند اکثر خانه‌های ایرانی دو حیاط اندرونی و بیرونی داشته است. تزئینات گچ‌بری و آجرکاری امروز هم در حیاط خانه دیده می‌شود. سرستون‌ها و پایه ستون‌های حجاری‌شده از دیگر زیبایی‌های خانه تاریخی ضاد است. مراسم صدساله چادرزنی بر سقف این خانه هر سال با شروع ایام محرم و صفر تکرار می‌شود. این خانه هم یک شاه‌نشین اصلی و اتاق‌هایی در گوشواره دارد که با درب‌های چوبی به هم متصل می‌شوند. خانه تاریخی ضاد از معدود خانه‌هایی است که سکونت در آن حفظ‌شده و به‌تدریج با شرایط سکونت در زندگی امروزی همخوان شده است.
حیاط و حیات در یک‌خانه ایرانی خانه آیت‌الله فیض واقع در خیابان باجک و پشت تیمچه اعظم، خانه نسبتاً کوچکی است که در اواخر دوره قاجار ساخته‌شده است ورودی این خانه دارای دو پیر نشین و دو نیم ستون آجرکاری شده است که از طریق یک هشتی و دالان بلند با تاق و تویزه به حیاط می‌رسد. هشتی خانه به‌صورت هشت‌ضلعی بناشده است و یک ضلع آن به میهمان‌خانه می‌رسد. این‌گونه مدیریت فضا در خانه‌های ایرانی نشان دهند اهمیت محرمیت و سلسله‌مراتب فضا است.
حیاط خانه فیض مانند اکثر حیاط‌های ایرانی مملو از حیات و زندگی بوده و حوضی بیضی را در خود جای‌داده است. خانه در سه‌طبقه بناشده و دارای یک ایوان در شمال غربی حیاط است. وجود آب‌انبار، وجود ستون‌های چوبی، فضای هشتی برای دسترسی به بام که تزئینات آجرکاری بسیاری زیادی دارد و قوس‌های ایوان که با ترکیب آجرها تزیین‌شده ازجمله ویژگی‌های این خانه است.
کد خبر 737623