بزرگنمايي:
عصرقم- پژوهشگر قم شناسی گفت: بیشتر اطلاعات ما از رجال و تاریخ قم مربوط به
دوره‌های معاصر و متاخر هست، خیلی از ما شاید شخصیت‌های معاصر را بشناسیم
ولی شخصیت‌های دوره سلجوقی، ایلخانی و صفوی را کمتر بشناسیم. اما در دوره
میانی شخصیت‌های برجسته و مفاخری داریم که لازم است آنها را بشناسیم و آثار
آنها را بررسی کنیم.
خامه‌یار تصریح کرد: یکی از این شخصیت‌های بسیار مهم و تاثیرگذار در
قرون میانی و به طور خاص دوره سلجوقی، مجدالملک براوستانی قمی است که
شخصیتی بسیار تاثیرگذار بوده و نقش بسیار مهمی در ساخت زیارتگاه‌های شیعه
در دوره های قدیم داشته است. در دوره صفویه و قاجار رجال مهمی داشتیم که
نقش برجسته‌ای در عمران و آبادانی زیارتگاه ائمه داشتند اما در قرون میانی،
مجد المک براوستانی قمی نقش مهمی در ساخت حرم ائمه داشته است. نام اصلی وی
شمس الدین ابوالفضل اسعد این محمد ابن موسی بود که بعد از حضور در دربار
سلجوقی لقب «مجدالملک» به وی اعطا شد.
این پژوهشگر با بیان اینکه براوستان به احتمال قوی همان حوالی تپه
قلی‌درویش نزدیک جمکران باشد افزود: در درباره سلجوقی به جزمجدالملک افراد
دیگری از خاندان وی بودند اما برجسته‌ترین آنها مجدالملک است که سه سال
وزیر برکیارق سلجوقی بود. برادر وی ابوالمجد اثیرالملک هم شخصیت برجسته‌ای
در زمان سلجوقیان بود که یکی از نویسندگان، وی را رئیس العراقین لقب داده
است که نشان می‌دهد برادر مجدالملک هم شخصیت مهم و تاثیر گذاری بوده. او در
شهر قم از دنیا رفت مدتی در قم به امانت دفن شد سپس پیکر او را به مشهد
انتقال دادند و در آنجا دفن شد.
خامه‌یار بیان کرد: مجموعه کتابخانه نسخه خطی آستان قدس چند جز از یک
قرآن مشهد مقدس رضوی را داریم که قاعدتاً سی جزء کامل بوده و بخشی از بین
رفته است حدود ده جز این قرآن باقیمانده در چند جز از این قرآن صفحه اولش
معمولاً وقف‌نامه مختصری دارد، در وقف‌نامه‌ها تعبیری که از این شخص آمده
الاستاد الرئیس الاجل مجد الروسا ابوالفضل صاعد بن سعید بن محمد بن موسی
وقف آستان مقدس رضوی کرده تاریخ سال 515 هجری قمری است که در واقع این شخص
پسر اثیرالملک و برادرزاده مجدالملک بوده است.
وی افزود: عبدالجلیل قزوینی رازی در کتاب نقض درباره مجدالملک نوشته
است: «هنوز آثارِ خیراتِ او در حرمین مکه و مدینه ظاهر است و در مشاهد ائمه
علوی و سادات فاطمی احسان‌های او متواتر است از اوقاف و شمع سوختن و خطّ و
توقیع او هنوز مقتدای اصحاب دولت است، و رسوم و قواعد او در خیرات و
نیکی‌ها هنوز باقی است.»
خامه‌یار گفت: ساخت «قبه امام الحسن بن علی و زین العابدین و محمد باقر
و جعفر صادق ـ علیهم السلام ـ به مدینه رسول به گورستان بقیع»، «مشهد موسی
کاظم و محمد تقی در مقابر قریش»، «مشهد سید عبدالعظیم الحسنی در شهرری»،
چهار طاقِ عثمانِ عفّان در بقیع را هم صاحب کتاب نقض از اثار عمرانی مجد
المک براوستانی دانسته است.
خامه‌یار گفت: از میان منابع تاریخی دیگر نیز، ابن فندق بیهقی در تاریخ
بیهق از ساخت «مشهد خسروجرد» (امروزه به نام امامزاده پنج‌تن در غرب
سبزوار) خبر داده است. برخی از اقدامات گزارش شده برای مجدالملک، همچون
ساخت مشهد امامین کاظمین (ع)، احتمالاً شامل بازسازی یا توسعه بناهایِ
پیشینِ آنها بوده است. اما برخی از بناهای دیگری که به دستور وی ساخته شده،
همچون گنبد ائمه بقیع (ع) و چهارطاقی قبر خلیفه سوم، به احتمال قوی نخستین
ساختمانی بوده که روی قبور آنان ساخته شده است. ساخت چهارطاقی قبر عثمان
در بقیع به دستور مجدالملک، می‌تواند نشان‌دهنده رویکرد تقریبی یا مداراتی
وی باشد که برای شمار دیگری از شخصیت‌های شیعه در سده‌های میانی نیز گزارش
شده است.
وی افزود: در خصوص وضعیت و شکل معماری بناهای یاد شده در بالا، به علت
بازسازی‌ها و توسعه پیرامون مشهد امامین کاظمین (ع) در دوره‌های بعدی، از
وضعیتِ ساختمان آن در زمان مجدالملک نمی‌توان اظهار نظر کرد. ساختمان قدیمی
مشهد خسروجرد نیز در حال حاضر با سازه زمخت و جدیدی که از هیچ ارزش هنری
برخوردار نیست، جایگزین شده است. اما در خصوص گنبد ائمه بقیع (ع)، چنانکه
در کتاب بهشت بقیع نشان داده‌ام، ساختمانی که تا پیش از تخریب دوم آن در
دوره دولت سوم سعودی در عکس‌های قدیمی قابل رؤیت است، به احتمال قوی همان
سازه‌ای است که به دستور مجدالملک و به دست معماری از اهل قم، در حدود سال
490ق (یا اندکی پیش یا پس از این تاریخ) ساخته شده است؛ البته با تغییر در
شکل ظاهری گنبد آن که احتمالاً در جریان بازسازی آن در دوره عثمانی پس از
تخریب اول بنا در زمان حمله نخست وهابیان به حرمین در سال 1220ق، رخ داده
است.
خامه‌یار تصریح کرد: بنابراین به نظر می‌رسد از میان اقدامات عمرانی
گزارش شده برای مجدالملک براوستانی در منابع تاریخی، تنها سازه باقیمانده
از آثار وی تا زمان ما، جبهه آجری ضلع شمالی هسته و حرم مرکزی (برج
چهارضلعی) آستان حضرت عبدالعظیم حسنی در شهرری است که در پی برداشتن بخشی
از اندودِ دیوارِ مسجد بالاسر حرم مطهّر در تعمیرات سال 1347ش، نمایان شد و
در کتیبه کوفی بزرگ روی آن، آشکارا از مجدالملک به عنوان بانی گنبد یاد
شده است.
وی در خصوص تأثیرپذیری گنبد ائمه بقیع از الگوی معماری مقابر دوره اول
سلجوقی در ایران بیان کرد: یکی از بناهایی که در دوره اول سلجوقی در بازه
بین سال 450 تا 500 ساخته شده حرم حضرت معصومه است که یک بنای هشت ضلعی هست
و ابعادش هم تقریباً نزدیک به ابعاد گنبد ائمه بقیع است و الحاقات و
ایوان‌های این حرم در دوره‌های بعدی مخصوصاً دوره صفوی به بعد ساخته شده؛
یعنی بنای اولیه و اصلی حرم، همان هشت ضلعی دوره سلجوقی هست. با توجه به
اینکه هم بانی گنبد ائمه بقیع (مجدالملک) و هم معمار این گنبد، هر دو از
اهل قم بوده‌اند، من حدس می‌زنم که یکی از الگوهای احتمالی گنبد ائمه بقیع،
در کنار برج ـ مقبره‌های خرقان قزوین که مشابهت بالایی با گنبد ائمه بقیع
دارند ـ خود حرم حضرت معصومه هست. در واقع گنبد ائمه بقیع یک از معماری
ایرانی و شاید قمی در خاک مدینه منوره است که متأسفانه در یک قرن گذشته از
بین رفت.
وی گفت: برواستانی به مدت حدود سه سال، حدفاصل سال‌های 490تا 492 هجری
وزارت برکیارق سلجوقی را عهده‌دار بود و در نهایت در سن 51 سالگی بر اثر
توطئه‌های رجال دربار سلجوقی به دست شورشیان سپاه برکیارق به قتل می‌رسد و
جسد تکه تکه شده او را به کربلا می‌فرستند و در آنجا در مقبره اختصاصی
خودش در حرم امام حسین (ع) دفن می‌شود.