عصر قم - عود یا بربط، سازی ایرانی از رده‌ سازهای زهی زخمه‌ ای است که در خاورمیانه و کشورهای عربی شمال آفریقا رواج دارد. «هنر ساختن و نواختن عود»، به نام ایران و سوریه ثبت جهانی شد

تاریخچه ساز عود و بربت (بربط)
خاستگاه بربت با استناد به نگاره‌ های کنده شده عیلامی در هزاره سوم و چهارم پیش از میلاد، جنوب و جنوب غربی ایران است. تاریخچه پیدایش ساز عود به حدود 1500 سال پیش برمی‌گردد، منتهی این ساز در ایران «بربت» (بربط) ‌نام داشت. پس از مدتی که این ساز به مناطق اسلامی‌ نشین عرب رفت، نام آن تغییر کرد و «عود» نام گرفت.

عود نوازی زریاب در دربار اندلس
از بربت نوازان بنام ایرانی می‌ توان باربد، بامشاد، نکیسا و رامتین را نام برد. پس از اسلام و در پی خلافت اسلامی این ساز تکامل می یابد و گسترهٔ این ساز در سراسر جهان اسلام از چین تا اندلس گسترش میابد.
پیشینۀ ساز بربت به دوران نوازندگی باربَد در دربار خسروپرویز باز می‌ گردد. گفته می‌شود که نام بربت برگرفته از نام «باربد» می‌باشد . تصویر این ساز در سنگ‌ نگاره‌ها و مینیاتورها به‌ وفور ثبت شده است. استفاده از این ساز در دوران قاجار به‌ علت حجم صدای کم محدود شد، به طوری که کمابیش از ارکستر موسیقی سنتی ایرانی حذف گردید. ساز بربط در دهه‌ های اخیر به همت ابراهیم قنبری‌ مهر بازسازی و توسط نوازندگانی چون حسین بهروزی نیا در کنسرت‌های متعدد داخلی و خارجی نواخته شد، به طوری که اکنون عضوی جدایی‌ ناپذیر در ارکستر موسیقی سنتی ایرانی به شمار می‌رود.

باربد در حال نوازندگی بربط برای خسروپرویز
در زمان حکومت عبدالرحمان دوم بر اندلس و دعوت او از یک نوازنده بنام به نام کمال‌الدین زریاب این ساز به اسپانیا وارد می‌شود. زریاب بربط را در این سرزمین گسترش و تکامل می‌دهد و از آمیختن این ساز با تار برای اولین ساز گیتار را می‌سازد. که هم‌ اکنون سالانه در اسپانیا بزرگداشتی به نام زریاب برگزار می‌شود. پاکو دلوسیا از مشهورترین نوازندگان گیتار در جهان برای گرامیداشت یاد او قطعه‌ ای به نام زریاب ساخته‌ است.
ساختار بربت ( عود)
در برخی منابع ساز عود و بربط را یکی دانسته اند ولی در واقع دو ساز متفاوت هستند و به نوعی بربط پدر ساز عود است. سازی است که کاسه‌ اش کوچک‌ تر از عود است و دسته‌ اش بلندتر از عود است. این ساز را با عنوان بربط دوره ساسانی می‌شناسیم.
حدود 10 ساز از دوره ساسانی در موزه‌های مختلف دنیا و یک ساز در ایران وجود دارد. استاد ابراهیم قنبری مهر با ایجاد تغییراتی در ساختار عود عربی از جمله کوچک‌تر کردن کاسه و بلندتر کردن دسته به قالب جدیدی دست یافته است که این تغییرات مورد استقبال نوازندگانی چون حسین بهروزی‌نیا قرار گرفته‌ است.
شکم این ساز بسیار بزرگ و گلابی شکل و دسته آن بسیار کوتاه است. به گونه‌ای که بخش اعظم طول سیم‌ها در امتداد شکم قرار گرفته‌ است.
قسمت‌ های مختلف عود عبارتند از:
کاسه طنینی و صفحه رو:
این قسمت به شکل گلابی است و از طول به 2 قسمت مساوی تقسیم شده و از ترک‌های چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. صفحه روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدادهی بهتر از چوب کاج استفاده می‌شود. دو دایره کوچک و یک دایره بزرگتر مشبک از جنس استخوان برای خرج صدا از کاسه روی صفحه تعبیه شده است و خرک در پایین صفحه قرار می‌گیرد.ساز
پل:
در 5 نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه، پل‌هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می‌کنند.
خرک و سیم‌گیر:
خرک بربط قطعه‌ای چوبی به طول تقریبی 10 سانتی متر است که در قسمت پایین کاسه قرار می‌گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی و ترها ایجاد شده‌اند. در ساخت برخی بربط ها، وترها به سیم‌گیری که در انتهای بدنه کاسه است وصل می‌شوند و در برخی دیگر، خرک وظیفه سیم‌گیر را نیز به عهده دارد، به این صورت که وتر روی سوراخ‌هایی که روی وتر قرار دارند گره می‌خورند و به طرف گوشی‌ها می‌روند. معمولا خرک را مستقیما روی صفحه نمی‌چسبانند و بین خرک و صفحه، تکه‌ای چوب یا صدف قرار می‌دهند.
دسته:
بربط دارای دسته کوتاه چوبی، تقریبا به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر حدود 10 سانتی‌متر است. در قدیم روی دسته بربط دستان‌بندی می‌شد ولی امروزه دسته این ساز فاقد دستان بندی است.
سر پنچه:
سرپنجه یا جعبه گوشی‌ها محفظه‌ای است تو خالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می‌شود. سر پنجه محل قرار گرفتن گوشی‌هاست و در هر طرف 5 گوشی قرار دارد.

شیطانک:
قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ار تفاع حدود یک میلی‌متر بین دسته و سر پنجه قرار می‌گیرد و وترها از درون شیار های کم عمق آن عبور می کنند.
تعداد و جنس وترها:
بربط دارای 10 وتر است که 2 به 2 با هم همصدا کوک می‌شوند. در بعضی بربط‌ها بم‌ترین وتر را تکی می‌بندند و بیشتر برای صدای واخوان در نظر گرفته می‌شود. جنس وترها از زه (روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم‌های نایلونی با ضخامت‌های مختلف است.
وسعت:
وسعت معمول صدای بربط حدود 2 اکتاو است که به علت کوتاهی دسته ساز، حدود یک اکاو و نیم از منطقه صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد.
مضراب:
جنس مضراب بربط از پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشتان دست راست گرفته می‌شود.
ثبت جهانی هنر ساختن و نواختن عود
صفحه رویی این سایز از جنس پوست است و در کشورهای عربی صفحه رویی ساز را از جنس چوب ساختند و برای همین نامش را هم عود (چوب) گذاشتند. از سویی ساز عود در کشورهای عربی تحول بیشتری داشته است و به همین خاطر ایرانی‌ها فکر می‌کنند این ساز، سازی عربی است، درصورتی‌که این‌طور نیست.
هنر ساختن و نواختن عود چهارشنبه (نهم آذرماه 1401) در هفدهمین نشست کمیته بین‌دولت‌ ها برای پاسداری از میراث‌ فرهنگی ناملموس یونسکو مشترک به نام ایران و سوریه ثبت شد. ایران از مجموعه موسیقی کشور، تا کنون مهارت ساخت و نواختن دوتار، هنر ساختن و نواختن کمانچه، ردیف‌ موسیقی ایرانی، موسیقی بخشی‌های خراسان را در فهرست جهانی میراث ناملموس یونسکو ثبت کرده است.
منبع: سیمرغ